historia dud

Dudy to stroikowy instrument magiczny, który zwraca uwagę i nie pozwala na zachowanie obojętności, pradawny i prastary, pochodzenia azjatyckiego. To ostro brzmiąca szałamaja, która otrzymuje powietrze nie z ust grającego ale ze skórzanego worka służącego za zbiornik. Typowe dudy europejskie składają się z mieszka skórzanego, z rurki do wdmuchiwania powietrza lub małego mieszka (tak ja w instrumencie wielkopolskim) i piszczałek: melodyjnej i bordunowej. Dominujący od XVII wieku i znany już w średniowieczu był typ dud posiadający jedna piszczałkę melodyczną i burdunową.

Przeniesione z Azji do Europy w średniowieczu, zostały włączone do europejskiego instrumentarium ludowego; szczególnie popularne do dziś w ludowej muzyce szkockiej, irlandzkiej hiszpańskiej Galicji i Asturii oraz francuskiej Bretanii. W muzycznej praktyce europejskiej przeszły dudy zastosowanie najbardziej wszechstronne. Były instrumentem ludowym, wojskowym i artystycznym, nie uszły nawet zastosowaniu w służbie kościelnej.

W Polsce, w zależności od regionu, są nazywane dudami, kozłem, gajdami lub kozą. Dudy są popularnym instrumentem ludowym Podhala, Beskidu Żywieckiego, Śląskiego, Śląska Cieszyńskiego a przede wszystkim Wielkopolski, gdzie rozróżnia się:

dudy wielkopolskie
kozioł biały (weselny)
kozioł czarny (ślubny)
sierszenki

Skąpe zapiski dają dowody, że dudy były popularne w Wielkopolsce już XVI wieku o czym świadczy najstarszy ze znanych dokumentów, tomik poezji z przełomu XVI i XVII wieku ,,Zbiór rytmów'' Miaskowskiego.

Kasper Miaskowski herbu Leliwa (1553-1622) był rodowitym Wielkopolaninem. Urodzony i wychowany w Smogorzewie pod Gostyniem całe niemal życie spędził w rodzinnej wsi, gospodarując na ojcowskim majątku. Czteroletni pobyt na Mazowszu i siedmioletni w wielkopolskim Osieku pod Kościanem, to wszystkie podróże naszego ziemianina-poety. Spod jego pióra wyszło następujące świadectwo:

"Ale niemasz nad nasze z krzywym rogiem dudy,
Bo te może mieć zawżdy y pachołek chudy,
Ale też nie tak napełnia ciche strony ucha,
Jako gdy one puszczą ogromnego ducha".

U Miaskowskiego też znajdujemy jedyny znany nam dokument, stwierdzający istnienie kozła wielkopolskiego w minionych wiekach. Na str. 184 "Zbioru rytmów" czytamy: "Temu kozieł za uchem z długim bąkiem wrzeszczy..." Miaskowski używa w stosunku do duchów i kozła dwu różnych nazw i wyraźnie określa zewnętrzne, odmienne cechy tych dwu instrumentów, a określenie to najzupełniej jest zgodne z ich morfologią dzisiejszą.

Dzięki Miaskowskiemu wiemy, że w XVI wieku istniały w Wielkopolsce dudy i kozioł oraz że były one już wówczas instrumentami bardzo popularnymi, a ich budowa nie odbiegała zasadniczo od ich dzisiejszej formy.

Najbogatszy materiał ilustrujący stan rozpowszechnienia dudów w Wielkopolsce dał Oskar Kolberg (1814 - 1890) - polski etnograf, folklorysta i kompozytor. W opracowaniu "Wielkie Księstwo Poznańskie". Niemal przy każdym opisie wesela zaznaczał rolę dudziarza. Z opisu Kolberga wiemy, że dudy najgęściej były rozsiedlone w Kościańskiem, Bukowskiem, Krobskiem i Krotoszyńskiem. Dominował jednak Kościan.

W opowiadaniu Mądrego Wacha, które przytacza Kolberg (T. II, str. 358 oraz T. V. str. X) czytamy: "Chwała Bogu u nas w Kościańskiem i okolicach (duda) jest jeszcze w używaniu, bez niej żadne wesele obyć się nie może, lecz w innych stronach to jej już wcale nie znają. Dawniej było inaczej".

Wraz z przemianami społecznymi i gospodarczymi XX wieku dudy, jak inne instrumenty ludowe zaczęły odchodzić w zapomnienie. Być może zaginęły by na zawsze gdyby nie grupa wiernych tradycji przodków ludowych twórców. Prowadząca w latach trzydziestych XX wieku prace badawcze nad dudami wielkopolskimi Jadwiga Pietruszyńska dotarła do wszystkich czynnych wówczas dudziarzy wielkopolskich. W wydanej w 1936 książce "Dudy Wielkopolskie" indeks zawiera nazwiska 215 dudziarzy i 20 koźlarzy.

Po II wojnie światowej znaleźli się ludzie, którzy wydobywając ludowych twórców z niepamięci zadbali o przekazanie pałeczki kolejnym pokoleniom. Dzięki nim do dziś możemy cieszyć się brzmieniem tego pradawnego instrumentu. Znaczącą rolę w tym procesie ma zainicjowany w 1970 roku Turniej Dudziarzy Wielkopolskich, o historii którego możecie przeczytać w innej zakładce naszego serwisu...

Źródła:
- Jadwiga Pietruszyńska "Dudy Wielkopolskie" Poznań 1936
- Gazeta Kościańska
- materiały poznańskiej kapeli dudziarskiej
- Kazimierz Budzik "Perpetum mobile"
- wikipedia